Bir Ärip - Bir Dıbıs
Уважаемый Нурсултан Абишевич! Благодарим Вас за подписание указа о переходе казахского языка на латинскую графику. Все граждане Республики Казахстан всецело поддерживают это исторически важное и своевременное решение. Великий поэт Расул Гамзатов однажды сказал: “...и если завтра мой язык исчезнет – то я готов сегодня умереть”. К сожалению, вариант казахского алфавита с апострофами приводит именно к таким мыслям. Просим Вас рассмотреть варианты, предложенные ниже и внести изменения в наш алфавит, заменив апострофы на диакритические символы по принципу: «Одна буква - один звук».
Латиница в своем первозданном виде появилась во времена Древнего Рима. Тем не менее, ни один современный народ не использует ее в таком чистом виде. От Вьетнама до Франции, от Швеции до Ботсваны миллионы людей расширили стандартную раскладку QWERTY, и создав алфавит, содержащий диакритику,сохранили свою идентичность.
Просим Вас обратить внимание на существенные недостатки и неудобства в варианте латинского алфавита с апострофами:
- Так как мы ограничиваем себя стандартной раскладкой QWERTY, отпадет надобность создания оригинального казахского шрифта для операционных систем и смартфонов. Таким образом, казахская клавиатура в самостоятельном виде перестанет существовать и наш язык лишится уникальности.
- Психологически игнорировать апостроф гораздо легче, чем диакритический символ, специально придуманный для передачи специфического звука в казахском языке. Использование варианта с апострофами может привести к тому, что люди будут игнорировать применение апострофов в повседневной жизни, обозначая специфические казахские звуки стандартными латинскими буквами. В результате грамотность населения может ухудшиться, породив трудности в произношении.
- Ни одно государство на планете, за исключением братского Узбекистана, не стало замыкать себя на стандартной раскладке QWERTY. Как известно, именно в Узбекистане процесс перехода на латиницу оказался самым проблематичным и долгим. В то время, как в Азербайджане, Турции и Туркменистане тот же самый процесс прошел более успешно и гладко, так как эти страны создали алфавит, содержащий диакритические символы, тем самым сохранив свои специфические звуки.
- Использование апострофов увеличивает объем текстов и снижает скорость печатания казахских слов. Это может привести к дополнительным затратам на выпуск печатных изданий. Более того, символ апострофа на всех смартфонах находится в дополнительном меню. То есть, для того, чтобы набрать слово “ыңғайсыз”, состоящее из 8 букв, необходимо коснуться клавиатуры смартфона 14(!) раз. Преследуя цель упрощения раскладки клавиатуры, мы не должны делать это в ущерб времени, затрачиваемого на ввод текста.
- Наличие апострофов в словах навсегда лишает казахский язык возможности использования хэштегов в интернете, необходимых для объединения новостей и событий в группы. Помимо этого, апострофы усложняют восприимчивость слов, визуально разрывая их на части.
Перед вами предложение “Еліміздегі жұрттың көпшілігі дәйекшесі бар нұсқасы халықтың үйренуіне ыңғайсыз және игеруге өте қиын болады деп есептейді” в четырех наиболее популярных и обсуждаемых вариантах казахского алфавита.
- Elimizdegi çurttьᶇ̗ kөpciligi dәjekcesi bar nusqasь qalьqtьᶇ̗ yjrenivine ьᶇ̗ƣajsьz çәne ijgerivge өte qьjьn boladь dep eseptejdi. – Yanalif
- Elimizdegi jurttıń köpciligi däyekcesi bar nuskası kalıktıń üyreniwine ıńgaysız jäne iygeriwge öte kıyın boladı dep esepteydi. – Kazak Grammar
- Elimizdegi jurttıŋ köpşiligi däyekşesi bar nusqası halıqtıŋ üyreniwine ıŋğaysız jäne iygeriwge öte qıyın boladı dep esepteydi. – Ulttıq Joba
- Elimizdegi jurttıñ köpşiligi däyekşesi bar nusqası xalıqtıñ üyrenwine ıñğaysız jäne ïgerwge öte qïın boladı dep esepteydi – Xalıqaralıq Latın
Вот то же самое предложение написанное с использованием апострофов:
- Elimizdegi jurttyn’ ko’ps’iligi da’i’eks’esi bar nusqasy halyqtyn’ u’i’reny’ine yn’g’ai’syz ja’ne i’gery’ge o’te qi’yn bolady dep eseptei’di.
Одним из аргументов в пользу стандартной раскладки (c применением апострофов) является возможность писать на казахском языке, находясь в любой точке мира. На самом деле, на смену раскладки клавиатуры на современных компьютерах уходят доли секунды, и делается это нажатием сочетания двух клавиш. В то же время время добавление дополнительного языка на смартфонах и компьютерах занимает не более 20 секунд и делается всего несколько раз в жизни.
Нам, гражданам Республики Казахстан , небезразлична судьба нашего языка. Казахский язык является важнейшей основой нашей многовековой государственности. Наша цель – сберечь родной язык и, сохранив все его специфические звуки, сделать все возможное, чтобы новый казахский алфавит стал максимально удобным для всех возрастных категорий.
Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы! Қазақ тілінің әліпбиін латын графикасына көшіру туралы жарлыққа қол қойғаныңыз үшін сізге үлкен алғыс білдіреміз. Қазақ еліміздің барша азаматтары осы кәдіксіз және тарихи жағынан аса маңызды шешімді бүтіндей қолдайды. Бірақ, өкінішке орай, дәйекшелері бар қазақ тілі әліпби нұсқасы ұлы жазушы Расул Ғамзатовтың “Егер ертең менің тіліп жоғалып кетсе, мен бүгін өлуге дайынмын” өлең жолдарына ой туғызады... Айтылмыш пікірлерге байланысты, төмендегі ұсынылған нұсқаларға назар аударып, “Бір әріп – Бір дыбыс” принципі бойынша дәйекшелерді диакритикалық белгілерге ауыстырып, жаңа әліпбиімізге өзгерістер еңгізуді сұраймыз.
Алғашқы латын әліпбиі өзінің түпнұсқалық түрінде ежелгі Рим заманында пайда болған. Алайда, қазіргі таңда жер бетіндегі ешбір ел оны сол түрде пайдаланбайды. Вьетнамнан Францияға, Швециядан Ботсванаға дейін стандартты QWERTY пернетақтасын өз қажеттілігі үшін кеңейтіп өзгерткен сансыз ұлттар құнсыз бірегейлігін сақтап, диакритикасы бар әліпбиін жетілдірген.
Дәйекшелері бар әліпби нұсқасындағы елеулі кемшіліктерге назар аударуыңызды өтінеміз:
- Мәтінді жазу үшін стандартты QWERTY пернетақтасы жеткілкті болғандықтан, смартфонадар мен операциялық жүйелерге арналған біртума қазақ әліпбиін жасау қажеттілігі жоғалады. Мәселен, қазақ пернетақтасы өзінің дербес түрінде барлық системалардан қолданыстан шығып, тіліміз өзінің бірегей ерекшелігінен айырылады.
- Қазақ тіліндегі төл дыбыстар үшін арнайы жасалған диакритикалық әріпті дәйекшемен салыстырып қарағанда, мәтін жазған кезде әріптен кейін келетін сол дәйекшеге назар салмаған психология жағынан тіптен оңай. Осы нұсқаның күнделікті қолдануы дәйекшені елеусіз қалдырып, қазақтың төл дыбыстарын үйреншікті ағылшын әріптерімен белгілеуіне әкеледі. Нәтижесінде, халықтың сауаттылығы нашарлап, фонетикалық қиындықтар туу мүмкін.
- Бауырлас Өзбекстанды қоспағанда, жер бетіндегі бірде-бір ел өз әліпбиін стандартты QWERTY пернетақтасына шектеген жоқ. Тап сол Өзбекстандағы латын графикасына көшу үдерісі қиын және ұзағырақ болғаны бәрімізге аян. Дегенмен, Әзірбайжан, Түрікменстан және Түркиядағы латын әліпбиіне көшуі тегіс және қиындықсыз өткен, себебі осы елдер өзіндік дыбыстарын сақтап, оларды диакритикалық әріптермен белгілеген.
- Дәйекшелердің қолданылуы қазақ тіліндегі сөздердің ұзындығын арттырып, олардың теру жылдамдығын төмендетеді. Бұл баспасөз саласындағы өндірістік шығынды көбейтеді. Сонымен қатар, дәйекше таңбасы смартфондардың қосымша мәзірінде орналасқан. Яғни, 8 әріпті “ыңғайсыз” сөзін жазу үшін телефон батырмасын 14(!) рет басу керек. Пернетақта таңбаларын оңайлату мақсатын көздеп, мәтін еңгізуіне жұмсалатын уақытты есепке алмай кетпеуіміз қажет.
- Сөздердің дәйекше арқылы жазылуы, жаңалықтар мен оқиғаларды біріктіруге қолданылатын хэштег белгісінің пайдалану мүмкіндігінен айырады. Бұдан басқа, жазылған сөздің тұтастығын бөліп тастап, оның түсінуіне кедергі жасайды.
Назарыңызға “Еліміздегі жұрттың көпшілігі дәйекшесі бар нұсқасы халықтың үйренуіне ыңғайсыз және игеруге өте қиын болады деп есептейді” сөйлемінің ел аузында кең таралған және ең талқыланған 4 нұсқасы ұсынылған:
- Elimizdegi çurttьᶇ̗ kөpciligi dәjekcesi bar nusqasь qalьqtьᶇ̗ yjrenivine ьᶇ̗ƣajsьz çәne ijgerivge өte qьjьn boladь dep eseptejdi. – Yanalif
- Elimizdegi jurttıń köpciligi däyekcesi bar nuskası kalıktıń üyreniwine ıńgaysız jäne iygeriwge öte kıyın boladı dep esepteydi. – Kazak Grammar
- Elimizdegi jurttıŋ köpşiligi däyekşesi bar nusqası halıqtıŋ üyreniwine ıŋğaysız jäne iygeriwge öte qıyın boladı dep esepteydi. – Ulttıq Joba
- Elimizdegi jurttıñ köpşiligi däyekşesi bar nusqası xalıqtıñ üyrenwine ıñğaysız jäne ïgerwge öte qïın boladı dep esepteydi – Xalıqaralıq Latın
Мұнда дәйекше арқылы жазылған тура сол сөйлем:
- Elimizdegi jurttyn’ ko’ps’iligi da’i’eks’esi bar nusqasy halyqtyn’ u’i’reny’ine yn’g’ai’syz ja’ne i’gery’ge o’te qi’yn bolady dep eseptei’di.
Стандартты пернетақтаның орналасу пайдасына (дәйекшелерді қолдану арқылы) дәлелердің бірі – әлемнің кез-келген жерінен қазақ тілінде жазу мүмкіндігі. Негізінде, пернетақтаны бір тілден басқа тілге ауыстыру үшін екі батырманың қатарынан басылуы жеткілікті. Дегенмен, қосымша тілді компьютер мен смартфондарда қосу үшін жұмсалатын уақыт 20 секундтан аспай, өмірде бірнеше рет қана жасалатын әрекет.
Қазақ еліміздің отаншыл азаматтары үшін тіліміздің тағдыры бейқам емес! Қазақ тілі біздің ғасырлық мемлекеттіліктің маңызды іргетасы болып табылады. Біздің мақсатымыз – қазақтың төл дыбыстарын баптап, ана тілін сақтап қалу және де жаңа қазақ әліпбиі барлық жас санаттары үшің ең ыңғайлы болуына барлық мүмкіндік жасау.
Comment