(pour la version Française: voir ci-dessous)

Open brief aan Mevrouw Annemie Turtelboom, federaal Minister van Justitie.

Zal u straks ook aan de geïnterneerde mensen denken?

Geachte Mevrouw de Minister,

Binnen enkele maanden worden 270 geïnterneerde mannen overgebracht van de gevangenis naar het gloednieuwe Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) in Gent. U kijkt wellicht uit naar dit moment. België werd immers reeds ettelijke malen veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens omdat ze geïnterneerden onderbrengt op plaatsen waar ze volgens de wet niet thuishoren.

Op papier zullen deze 270 geïnterneerden ons land geen veroordelingen meer kunnen opleveren want een ‘forensisch psychiatrisch centrum’ is geen ‘gevangenis’. Maar wat in de praktijk? Zullen deze geïnterneerden voortaan beschouwd worden als mensen die ontoerekeningsvatbaar zijn en recht hebben op zorg omdat klinisch-psychiatrisch onderzoek bij elk van hen heeft aangetoond dat ze een strafbaar feit hebben gepleegd vanuit hun geestesziekte?

Heel veel zal afhangen van wat de plannen van de uitbater zijn. En in die zin staat u, samen met uw collega-minister van Volksgezondheid, Laurette Onckelinx, voor een grote verantwoordelijkheid. De beslissing wie dit centrum zal uitbaten ligt immers in jullie handen.

U hebt twee kandidaten geselecteerd: het Platform Forensisch Psychiatrisch Centrum (PFPC), een vzw van enkele forensische en psychiatrische centra, en de Franse multinational Sodexo - die we kennen van de dienstencheques - en die op zijn beurt een samenwerkingsverband heeft gesloten met de veiligheidsfirma Securitas en het Nederlandse zorgbedrijf Parnassia.

Even deed het gerucht de ronde dat Sodexo uw voorkeur zou genieten. U zou voor hun voordeliger kostenplaatje vallen en als liberaal de kaart van de privatisering trekken. Het gerucht van de nakende overwinning van Sodexo werd nog versterkt toen bekend raakte dat Securitas al op zoek is naar personeel. Het is een beetje flauw van Securitas om dit te ontkennen: elke oud-student Criminologie van de UGent ontving namelijk per mail het bericht dat Securitas voor het nieuwe FPC op zoek is naar vijf criminologen. Toen ik in deze mail - die via een omweg bij mij belandde - las dat geïnteresseerden hun kandidatuur moeten opsturen naar Prof. dr. Marc Cools dacht ook ik dat de teerling reeds geworpen was. U begrijpt waarom. Marc Cools was destijds als expert verbonden aan het Kabinet van Justitie onder uw liberale voorganger Mark Verwilghen.

Als reactie op deze geruchtenmolen benadrukte uw kabinet met klem dat er nog niets beslist is. Daar ga ik dan ook van uit. Niettemin maak ik me zorgen. En velen met mij. Op grond van welke prioriteiten zal u namelijk tot een beslissing komen? Zal u rekening houden met het feit dat de uitbaters met geïnterneerden te maken hebben?

De juridische bepaling wat ‘geïnterneerden’ zijn, is duidelijk. Maar om daar op een consequente manier gevolgen uit te trekken voor de werking, is een kleine toelichting vanuit klinisch-psychiatrisch oogpunt geen overbodige luxe. Een “strafbaar feit gepleegd vanuit een geestesziekte” betekent vooreerst dat er een oorzakelijk verband is tussen een ondraaglijke beleving van de werkelijkheid en het stellen van een daad. Deze onhoudbare en veelal beangstigende beleving, die bovendien een sterke impact heeft op hoe iemand met zichzelf en anderen omgaat, is subjectief; dat wil zeggen: bij elke persoon anders. Niet alleen inhoudelijk varieert ze (schimpende of bevelende stemmen horen, vreemde dingen ervaren in het lichaam, de buitenwereld als een bedreiging zien, enzovoort). Ook de coördinaten van de context waarbinnen die beleving sterker of zwakker wordt, en de wijze waarop iemand zich van deze beleving tracht los te maken, zijn uiterst persoonsgebonden. Wanneer minder radicale pogingen om zich van deze ondraaglijke psychische ervaring te distantiëren vruchteloos blijken, dan kan het gebeuren dat iemand een uitweg zoekt door het stellen van een daad, die in sommige gevallen een ‘strafbaar’ feit is.

U begrijpt dus, Mevrouw de Minister, dat onder de term ‘geïnterneerden’ een uitermate heterogene groep van mensen schuilgaat die onderling niet met elkaar te vergelijken zijn. Hen herleiden tot hun strafbaar feit, zou aberrant zijn. Het is overigens niet omdat een geesteszieke op een bepaald moment een daad heeft gesteld en een gevaar was voor zichzelf of de anderen, dat hij dit nog steeds is.

De behandeling zal dus logischerwijze gericht zijn op de oorzaak, en niet op het gedrag dat daar een antwoord op is. Het behandelend team zal in dialoog met de persoon in kwestie een zo gedetailleerd mogelijk zicht proberen krijgen op die onhoudbare psychische beleving. Ze zullen samen op zoek gaan naar andere antwoorden: antwoorden die aansluiten bij wie die persoon is, die minder schadelijk zijn voor zichzelf en de anderen en die hem een plaats geven binnen een sociale context. Behandeling van het lijden en sociale integratie zijn dus onlosmakelijk met elkaar verbonden en maken deel uit van eenzelfde proces. Hoeft het nog gezegd dat in een visie die rekening houdt met wie geïnterneerden zijn, er met elke geïnterneerde afzonderlijk zal gewerkt worden?

Maakt deze visie een kans bij beide kandidaat-uitbaters?

Het Platform Forensisch Psychiatrisch Centrum waarmee ik voor alle duidelijkheid geen uitstaans heb, is een vzw die is opgericht vanuit de betrachting om de zorg voor geïnterneerden te verbeteren en kan zich beroepen op jarenlange ervaring in de meest uiteenlopende psychiatrische settingen. Het Platform benadrukt dat het geen matrakken binnen de muren van het FPC-Gent zal dulden. Dit alles garandeert uiteraard niet dat men elke geïnterneerde die noodzakelijke zorg op maat zal aanbieden en door middel van die zorg zijn veiligheid en die van anderen zal nastreven, maar de mogelijkheden daartoe liggen wel open.

Wat doet vermoeden dat zoiets met Sodexo als uitbater geen schijn van kans heeft? Sodexo heeft om te beginnen geen enkele ervaring met psychiatrische patiënten. Wél baten ze in de wereld enkele privégevangenissen uit - u hebt wellicht vernomen dat dit geregeld voor schandalen zorgt. Maar hoe relevant is die ervaring in het runnen van een gevangenis om een centrum uit te baten voor mensen die net geen veroordeelde misdadigers zijn? Waarom kiest deze multinational er trouwens voor om in zee te gaan met Securitas? Legt deze keuze juist niet zeer duidelijk de onderliggende ideologie van haar geplande werking bloot? Stevenen we zo niet af op een werking waar ‘behandeling’ al te veel met ‘ordehandhaving’ wordt verward en waar geïnterneerden tot een homogene groep ‘gevaarlijke criminelen’ herleid worden? De vacatures die Securitas uitschreef voor het FPC liegen er niet om. De veiligheidsfirma wil vijf criminologen inzetten als operatoren - mensen die de ganse dag voor een videowall zitten om de gedragingen van de geïnterneerden in de gaten te houden en de ordehandhavers te verwittigen wanneer gevaar dreigt. Nee, de aangeworven criminologen hoeven wellicht geen menswetenschappers te zijn die kaas hebben gegeten van wat psychisch lijden is; hun studieobject is uitsluitend dat wat observeerbaar is: het gedrag. De sollicitatiebrieven dienen ingediend te worden bij Marc Cools: specialist private veiligheid die een indrukwekkende bibliografie op zijn naam heeft staan, maar nog nooit over psychopathologie publiceerde.

Toch werpt Sodexo tegen dat er in hun plan voor het FPC ook gefocust zal worden op zorg. Hoe is dit financieel haalbaar indien ordehandhaving al een stevige hap uit het budget wegneemt en hun uiteindelijk kostenplaatje toch nog aanzienlijk lager ligt dan dat van het Platform dat inzet op zorg? Het antwoord is simpel : met minder middelen zoveel mogelijk mensen bereiken. Een behandeling op maat vervangen door een standaardbehandeling voor een groep mensen. Mooi, denkt u misschien … ware het niet dat elke standaardbehandeling die dan zogezegd geschikt is voor een ganse groep noodgedwongen van de illusie uitgaat dat alle mensen binnen die groep onderling aan elkaar gelijk zijn.

Helaas is het niet ver zoeken naar een voorbeeld van de mogelijke nefaste effecten van een dergelijke verkapte mensvisie en dito werkwijze. Jonathan Jacob is dood omdat men op het moment dat hij in een crisis verkeerde, zijn gedrag losgekoppeld heeft van de mens die hij was. Men dacht dat het efficiënter was om hem eerst even tot zijn storend gedrag te reduceren en zijn geschiedenis, zijn verhaal en zijn lijden weg te vegen. Hij werd herleid tot een gevaarlijke crimineel die tot bedaren moest gebracht worden alvorens hij aanspraak kon maken op een menswaardige behandeling.

Tot slot nog dit. Een tweetal weken geleden mocht ik tijdens een hoorzitting in de Commissie Justitie mijn standpunten toelichten bij het wetsvoorstel van Bert Anciaux betreffende de internering van personen. Dit voorstel is zeker voor verbetering vatbaar. Niettemin juich ik de inspanning toe om een wet te maken die minstens evenveel aandacht heeft voor de bescherming van de maatschappij als voor de behandeling van de geïnterneerden. Deze twee facetten zijn voor mij, zoals gezegd, onlosmakelijk met elkaar verbonden; ze kunnen niet los van elkaar betracht worden. Mocht u deze progressieve wet goedkeuren, en daar ga ik van uit, dan is het natuurlijk de vraag hoe u in dat geval de geïnterneerden aan Sodexo zou kunnen toevertrouwen. Vreest u niet voor uw geloofwaardigheid indien u een autosnelweg laat aanleggen om de veiligheid te verhogen, maar er zelf een spookrijder op loslaat?

Mevrouw de Minister, ik denk dat er twee alternatieven mogelijk zijn. Ofwel riskeert de verhuis van de 270 geïnterneerden van de gevangenis naar het FPC een schijnvertoning te worden, ofwel krijgt België eindelijk de kans om een zwarte bladzijde om te slaan met betrekking tot haar omgang met mensen die vanuit een ondraaglijke psychische beleving een crimineel feit hebben gepleegd.

Met de meeste hoogachting,

Nathalie Laceur[1]